Media religijne i wyznaniowe w Polsce i na świecie

Wstęp

Jacek Sobczak, Jędrzej Skrzypczak – Wstęp

Trwałym i istotnym elementem współczesnych systemów medialnych są media religijne i wyznaniowe[1]. Nie ma wątpliwości, że kościoły i związki wyznaniowe w erze medialnej dostrzegły możliwości, jakie środki społecznego przekazu oferują w zakresie prowadzonej przez te podmioty działalności duszpasterskiej i z tej szansy szeroko korzystają, choć wymagało to niekiedy dostosowania sposobu i języka komunikacji do zasad i dogmatów wiary[2]. Rocznica 25 lat wolności słowa i likwidacji cenzury w Polsce, zbiega się z ćwierćwieczem obowiązywania w Polsce ustaw gwarantujących wolność sumienia i wyznania oraz redefiniujących status Kościoła Katolickiego, innych kościołów oraz związków wyznaniowych, a mianowicie ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania[3] oraz ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej[4]. Wówczas te akty normatywne stanowiły niezwykle doniosły element przeobrażeń ustrojowych i społecznych w Polsce[5]. Zmiany te wprowadziły wolność w prowadzeniu działalności religijnej i organizacyjnej, ale z drugiej podmioty te, a zwłaszcza Kościół Katolicki, którego rola i znaczenie w Polsce była szczególna i wyjątkowa, musiał zmierzyć się z nową rzeczywistością „nieszczęsnego daru wolności”[6] oraz koniecznością nowego pozycjonowania swojej roli w społeczeństwie. Dodatkowo pojawienie się „nowych mediów” spowodowało prawdziwą rewolucję na rynku mediów, w tym religijnych i wyznaniowych. Wydaje się, że jest to doskonały pretekst do zaprezentowania prób oceny tego okresu i wskazania kierunków rozwoju tego sektora rynku medialnego.

Tytuł oddawanej do rąk Czytelnika pracy jest dość przewrotny, gdyż kreuje niejako antynomię między mediami wyznaniowymi a religijnymi. Tymczasem w odczuciu społecznym są to pojęcia tożsame. Budując jednak tę antynomię chciano dać wyraz przekonaniu, iż utożsamianie mediów religijnych z wyznaniowymi jest dość wątpliwe. Pod terminem „media wyznaniowe” wypada bowiem rozumieć te środki przekazu, które pozostając w gestii kościołów i związków wyznaniowych bądź podmiotów ściśle związanych
z nimi, prezentują lub starają się zaprezentować stanowiska swoich mocodawców wobec kluczowych kwestii życia społecznego. Nie stronią od problematyki religijnej, lecz niekoniecznie ma ona w treści przekazu charakter dominujący. Oblicze mediów religijnych wydaje się być nieco inne, zważywszy że zazwyczaj adresowane są one także do odmiennego kręgu odbiorców. W mediach religijnych dominuje właśnie problematyka odnosząca się do wiary, w tym zwłaszcza zagadnień teologicznych i światopoglądowych. Są to przekazy bardziej wysublimowane, trudniejsze w percepcji dla przeciętnego odbiorcy. Oczywiście, można się zastanawiać, czy i na ile takie rozróżnienie jest sensowne i dopuszczalne. W literaturze zwykło się pisać o mediach bądź o prasie określonego wyznania, nie podejmując szerszej refleksji nad ich obliczem i charakterem[7]. Z drugiej strony jednak niektórzy autorzy zdają się przeciwstawiać media religijne wyznaniowym[8]. Kwestia zdefiniowania pojęcia mediów wyznaniowych i religijnych zdaje się wymagać dalszych badań i dyskusji.

Koniecznym wydaje się zwrócenie uwagi na jeszcze jeden problem. W tytule książki użyto terminu „media”, niezwykle pojemnego i użytecznego w praktyce. Należy jednak zdawać sobie sprawę z tego, iż właściwszym i lepiej „osadzonym” w warstwie normatywnej byłby termin „środki społecznego przekazu”, który został użyty w treści art. 14 Konstytucji. Pojęciu „środków społecznego przekazu” (instrumentis communicatonis socialis) występuje natomiast w tytule IV (kanon 822-823) Kodeksu Prawa Kanonicznego (zob. Codex Iuris Canonici, auctoritate Joannis Pauli PP. II promulgatus. Kodeks prawa kanonicznego, Pallottinum 1984, s. 351). Posiłkuje się nim także nauka społeczna Kościoła katolickiego. Termin ten jednak nie znalazł jeszcze obywatelstwa w prasoznawstwie. Użycie w art. 14 terminu „środki społecznego przekazu” może prowadzić do błędnej wykładni, aczkolwiek mającej podstawy w interpretacji semantycznej, iż zapewnienie wolności prasy dotyczy nie wszystkich środków przekazu, a tylko tych środków, oczywiście, o charakterze masowym, które mają naturę społeczną. Konsekwencją tego mogłoby być stwierdzenie, że nie wszystkie masowe środki przekazu wykazują charakter społeczny, a tylko niektóre. Uznając sformułowanie o „społecznych” za niezręczność terminologiczną, wypada opowiedzieć się za tezą, iż w art. 14 Konstytucji z 1997 r. zapewniono wolność nie tylko społecznym, ale wszystkim środkom przekazu. Warto jednak zauważać, że uchwalony w 1997 r., a więc w tym samym roku co Konstytucja, Kodeks karny w art. 212 § 2 i w art. 216 § 2 posługuje się określeniem „środki masowego komunikowania”, wyraźnie składając się ku innej niż Konstytucja – bo liberalnej – koncepcji prasy. Natomiast w przepisach prawa prasowego ustawodawca posiłkuje się określeniem „środki masowego przekazu”, a więc terminem o wyraźnej proweniencji marksistowskiej. Używając w tytule terminu „media”, a nie „środki społecznego przekazu” miano na uwadze fakt, że określenie to, wprawdzie niezbyt ścisłe i wątpliwe z jurydycznego punktu widzenia, ale wdarło się już do terminologii naukowej i jest w tym obszarze powszechnie używane.

Trzeba tu zastrzec, że intencją redaktorów tej pracy zbiorowej nie było, bo tak być nie mogło (chociażby z uwagi na wielość zjawisk w tym obszarze) wyczerpanie zagadnienia problematyki mediów religijnych i wyznaniowych, zwłaszcza na świecie, co mógłby sugerować tytuł. Z uwagi jednak na fakt, że udało się zaprosić do redagowania tego tomu badaczy nie tylko z wiodących ośrodków naukowych w Polsce (Warszawy, Poznania, Białegostoku), ale także z Kazachstanu, a nadto, iż przedstawiana problematyka niektórych tekstów wykracza poza granice Polski (patrz teksty B. Hordeckiego i D. Baimoldy), stąd też uznano, że taki tytuł będzie adekwatny, przy uwzględnieniu wszystkich powyższych zastrzeżeń. Warto podkreślić nadto, że Autorzy koncentrują się nie tylko na mediach katolickich (choć tej problematyce poświęcono w istocie najwięcej miejsca), ale starają się zaprezentować także problematykę środków społecznego przekazu innych religii (zob. np. rozdziały pt. „Tatarskie media wyznaniowe w Polsce”, „Media żydowskie w Polsce”).

Na tom, który oddajemy do rąk Czytelników, składa się niniejszy wstęp oraz szesnaście tematycznych rozdziałów przygotowanych przez znakomitych Autorów, reprezentujących zarówno świat nauki, jak i świat praktyki dziennikarskiej i prawniczej. Książkę otwiera przesłanie Przewodniczący Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji Jana Dworaka. W pierwszym rozdziale pt. „Media a religia” prof. zw. dr hab. Jacek Sobczak, (Sędzia Sądu Najwyższego, Prodziekan Wydziału Prawa Uniwersytetu Humanistycznospołecznego SWPS w Warszawie, Prezes Polskiego Towarzystwa Naukowego Prawa Prasowego) ukazuje postrzeganie środków społecznego przekazu z perspektywy religii na przestrzeni wieków oraz interakcje pomiędzy tymi bytami. W następnych dwóch rozdziałach starano się przedstawić z perspektywy europejskiej kwestię obecności religii
w przestrzeni publicznej i społecznej w różnych kontekstach. I tak dr hab. Witold Sobczak, profesor WSB, analizuje standardy wolności religii i wyznania w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a dr Maria Gołda Sobczak (adiunkt w Instytucie Kultury Europejskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) przedstawia prozelityzm jako zjawisko kulturowe w kontekście standardów europejskich. Autorem rozdziału IV opisującego fenomen prasy wyznaniowej w okresie PRL-u jest dr hab. Tadeusz Kononiuk (p.o. kierownika Zakładu Prawa Prasowego Instytutu Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego). Następnie prof. nadzw. dr hab. Jędrzej Skrzypczak ( kierownik Zakładu Systemów Prasowych i Prawa Prasowego WNPiD UAM) analizuje gwarancje dostępu kościołów i związków wyznaniowych do środków społecznego przekazu w Polsce i ich skutki. Ks. dr hab. Andrzej Adamski (Dyrektor Instytut Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa, Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Katedra Internetu i Komunikacji Cyfrowej), w rozdziale VI prezentuje historię i stan obecny prasy katolickiej w Polsce na przykładzie tygodnika „Echo Katolickie”. Dalej prof. dr hab. Grzegorz Łęcicki (z Instytutu Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa, Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego) w rozdziale zatytułowanym Problematyka katolickich mediów audialnych i audiowizualnych we współczesnej Polsce, przedstawia sytuację katolickich rozgłośni radiowych oraz telewizji katolickiej w III RP w kontekście pluralizmu medialnego. Z kolei dr Katarzyna Zagórska (adiunkt w Zakładzie Retoryki, Pragmalingwistyki i Dziennikarstwa Instytutu Filologii Polskiej UAM) przedstawia tradycję i współczesność radiofonii katolickiej na przykładzie Radia Emaus. Autorem kolejnego fragmentu książki jest red. Andrzej Krajewski, ekspert ds. wolności słowa KRRiT. Zaprezentowano tu stan i perspektywy mediów religijnych i wyznaniowych w Polsce na podstawie Informacji KRRiT 2013 oraz Strategii Regulacyjnej KRRiT na lata 2014-2016. Autorką kolejnej części pracy zatytułowanej Wolność środków przekazu w encyklikach św. Jana Pawła II jest dr Ksenia Kakareko (adiunkt na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW). W rozdziale XI o. mgr Dariusz Drążek CSsR (dziennikarz i doktorant na WNPiD UAM) analizuje fenomen Radia Maryja i Telewizji Trwam. Dominik Stawicki (Sędzia Sądu Rejonowego w Poznaniu) w rozdziale XII przedstawia problematykę możliwego konfliktu dwóch wartości chronionych prawem, a mianowicie wolności słowa i wyznania oraz ochrony dóbr osobistych na przykładzie procesów prasowych toczących się przeciwko „Gościowi Niedzielnemu”. W dalszej części książki, skoncentrowano się na mediach innych religii w Polsce. I tak dr Aleksander Miśkiewicz (z Uniwersytetu w Białymstoku) prezentuje tatarskie media wyznaniowe w Polsce, a następnie Magdalena Reshef (Uniwersytet Humanistycznospołeczny SWPS w Warszawie) opisuje dorobek mediów żydowskich. Kolejny fragment książki prezentuje problematykę mediów religijnych i wyznaniowych za granicą. Dr Bartosz Hordecki (adiunkt z Zakładu Systemów Prasowych i Prawa Prasowego WNPiD UAM) w rozdziale XV przedstawia stanowisko Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej w kwestii stosunków z przedstawicielami mediów oraz poddaje analizie relacje tego kościoła z otoczeniem medialnym. W ostatnim XVI rozdziale prof. nadzw. dr Dosan Baimolda (kierownik Zakładu Dziennikarstwa Narodowego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Abaya w Kazachstanie) opisuje sytuację mediów religijnych w Kazachstanie.

Należy na koniec zaznaczyć, że jest to praca zbiorowa, a nie współautorska, stąd też każdy z zamieszczonych tekstów prezentuje indywidualne poglądy jego Autora. Wydaje się, że takie ujęcie prezentowanej problematyki, charakteryzujące się różnym, czasem nawet konkurującym ze sobą spojrzeniem na te same kwestie, tylko wzbogaciło tę książkę.

Jan Dworak, Przewodniczący Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji – Słowo wstępne

Konferencja Media religijne i wyznaniowe w Polsce zorganizowana na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu odbywa się prawie dokładnie w 25. rocznicę uchwalenia przez Sejm X kadencji (17 maja 1989 roku) trzech tzw. ustaw wyznaniowych, które w relacjach z państwem zapoczątkowały niekwestionowany przełom.

Niezwykle istotne znaczenie miała ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, która po raz pierwszy określiła ogólne zasady stosunków wyznaniowych w państwie. W odrębnej ustawie nastąpiło prawne określenie relacji z państwem Kościoła katolickiego. Ustawa trzecia, dzisiaj już nieobowiązująca, regulowała kwestie związane z ubezpieczeniem społecznym duchownych.

Z punktu widzenia zagadnień, które będą omawiane podczas konferencji, interesujący jest rozdział 8 ustawy określającej stosunki państwa z Kościołem katolickim, gdyż dotyczy on także sfery kultury oraz środków masowego przekazu. Znalazły się tam regulacje określające możliwość wydawania prasy, książek, druków, posiadania wydawnictw, agencji informacyjnych, zakładów poligrafii, prowadzenia kolportażu, zakładania teatrów, kin, wytwórni, dystrybucji  i rozpowszechniania filmów i innych środków audiowizualnych. Odniesienia bezpośrednio związane z kompetencjami Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji zawarte zostały w ustawowych postanowieniach dotyczących prawa do emitowania w programach mediów publicznych mszy św. i własnych audycji, a także zakładania i używania urządzeń radiokomunikacyjnych przeznaczonych do nadawania programów radiofonicznych i telewizyjnych oraz uzyskiwania na ten cel niezbędnych częstotliwości.

Radiowe stacje kościelne rozpoczęły działalność na początku lat 90. XX w., jeszcze przed powołaniem Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Działało wówczas około 60 stacji należących do różnych struktur Kościoła katolickiego (stacje archidiecezjalne, diecezjalne, parafialne, zakonne). W pierwszym procesie koncesyjnym, ogłoszonym 28 czerwca 1993 roku, wzięły udział dwa zakony: Prowincja Warszawska Redemptorystów (Radio Maryja) oraz Kuria Prowincjalna oo. Franciszkanów (Telewizja Niepokalanów). Radio Maryja stanowi dziś trwały element medialnego pejzażu, natomiast dalsze losy nieistniejącej już stacji telewizyjnej Ojców Franciszkanów były skomplikowane, a chwilami nawet burzliwe. Powodzenia biznesowego temu przedsięwzięciu nie zapewniło m.in. zaangażowanie i pomoc ze strony polskich przedsiębiorców. Patrząc historycznie, warto zaznaczyć, iż to właśnie z tej koncesji wywodzi się wykonywana obecnie koncesja Telewizji Puls, ale jest to już i zupełnie inna koncesja i inny jej właściciel.

Archidiecezje i diecezje Kościoła katolickiego posiadają dzisiaj 39 koncesji radiowych. Inne podmioty, w tym parafie i zakony mają 8 koncesji. Nadawane są także dwa programy o charakterze uniwersalnym, zawierające audycje o tematyce religijnej (program dla ewangelików nadawany przez spółkę Radio CCM na Śląsku  i w Małopolsce oraz dla różnych wyznań program Radia Mazury rozpowszechniany przez Fundację Edukacji Medialnej).

Publiczna radiofonia i telewizja na podstawie porozumień zawartych z Sekretariatem Konferencji Episkopatu Polski przygotowuje i nadaje audycje religijno-moralne, społeczne i kulturalne Kościoła katolickiego, co stanowi wykonanie ustawy z dnia 17 maja 1989 roku.

Fundacja Lux Veritatis (Telewizja Trwam) posiada koncesję na program wyspecjalizowany edukacyjno-poradniczy i religijny. Koncesje telewizyjne na program wyspecjalizowany społeczno-religijny wykonują też trzy inne podmioty (programy: Next Sacrum HD, religia.tv, Katolicka Telewizja Serbinów w Tarnobrzegu).

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji uważa, że działalność tego rodzaju nadawców stanowi nie tylko emanację konstytucyjnych zasad wolności sumienia i religii oraz wolności słowa, ale jest także wyrazem harmonijnych stosunków z państwem. Media religijne i wyznaniowe pełnią pewne funkcje społeczne przypisywane mediom lokalnym czy środowiskowym. Uzupełniają istniejącą ofertę programową dając odbiorcy ważne prawo – możliwość własnego wyboru. Obserwuje się tendencję, iż koncerny medialne na całym świecie wzbogacają swoje oferty programowe o treści religijne, niekiedy nawet wbrew wynikom biznesowym. To również stanowi argument w dyskusji na temat roli mediów religijnych i zasad zarządzania tym sektorem.